Importantes científicas galegas para celebrar
O Día Internacional
da Muller .
Ángeles Alvariño
Ángeles Alvariño tiene
el honor de ser la única científica española entre las 1.000 más importantes de
todos los tiempos. Es considerada, por lo tanto, la científica gallega más importante de la historia.
Esta oceanógrafa, zoóloga y profesora fue la primera mujer en participar como
científica en un buque de investigación oceanográfico británico.
La ferrolana Ángeles Alvariño está considerada una de las
mayores especialistas del mundo en su campo. Tuvo una extensa y exitosa carrera
internacional, llegando a convertirse en una eminencia en la
National Oceanic and Atmospheric Administration, donde continuó trabajando tras
jubilarse en 1987. Su legado va más allá del ámbito científico, ya que reivindicó el papel de las mujeres en la
ciencia y la igualdad salarial, que reclamó cuando trabajaba en
Estados Unidos.
Antonia Ferrín
Otra de las científicas más prestigiosas de Galicia es Antonia Ferrín Moreiras.
Fue la primera mujer en
defender una tesis de Astronomía en España. Ocurrió en 1963,
cuando Antonia Ferrín ya era licenciada en Química, Farmacia y Matemáticas. Su
brillante carrera y el hecho de ser mujer levantó envidias en su gremio. En
1937, con España en plena Guerra Civil, le
abrieron un expediente por una denuncia anónima debido a sus ideas políticas.
Fue apartada de la docencia, pero en 1940 consiguió que se
revisase su causa y pudo volver a ejercer. Comenzó su carrera astronómica en
1950, cuando entró en el
Observatorio de la USC, llegando al culmen de su carrera en 1963, cuando
defendió su tesis.
Antonia Ferrín.
(Ourense, 1914-Santiago de Compostela, 2009). Foi a primeira astrónoma galega. Tamén, a primeira muller que leu
unha tese doutoral en España sobre astronomía. E fixo interesantes
achegas ao estudo das estrelas dobres. En 1930, entra na Facultade de Ciencias
da Universidade de Santiago, onde cursa a especialidade de Química.
De 1934 a 1936 dá clase na Física e Matemáticas da
Facultade de Ciencias, mentres estudaba Farmacia e realizaba cursos de ciencias
exactas. En 1937, foille aberto un expediente de “depuración” tras recibirse
unha denuncia anónima sobre a súa ideoloxía política. A consecuencia deste
proceso, foi sancionada e apartada da docencia universitaria. Co apoio de Ramón María Aller, segue investigando ata converterse na
primeira doutora en Astronomía de España en 1963.
Isabel Zendal
Isabel Zendal fue la primera
enfermera en misión humanitaria de la historia. La Real
Expedición Filantrópica de la Vacuna tenía como misión, en 1803, llevar a todo
el imperio español la vacuna de la viruela. La casualidad y la necesidad llevaron
a esta mujer nacida en Ordes (A Coruña) a participar en la expedición Balmis.
Francisco Javier de Balmis, responsable del proyecto, se percató
de que necesitaba una mano femenina para cuidar de los niños portadores del
virus de la viruela en su expedición. Zendal fue decisiva durante aquel largo viaje, arriesgando su
propia vida para cuidar de los pequeños. Se quedó en México con
su hijo, donde se le dedica el premio nacional de enfermería desde 1975, pero
en España no llegó a tener una repercusión acorde a su labor.
Ángela Ruiz Robles
En 1949, una maestra leonesa y ferrolana de adopción patentó el
que puede ser considerado como el primer libro electrónico de la historia. Se
trata de la Enciclopedia Mecánica de Ángela Ruiz Robles. Siempre se consideró a Ángela como
una adelantada a su tiempo, innovadora e inconformista. Ya con
una plaza de maestra en una aldea de Ferrol, iba a las casas de los vecinos que
no podían asistir a la escuela para darles lecciones particulares de manera
gratuita.
Llegó a ser directora del Instituto Ibáñez Martín y creó la
Academia Elmaca, que se convertiría en uno de los epicentros sociales y
culturales de Ferrol. Tras
crear su Enciclopedia Mecánica, recibió una oferta comercial de Estados Unidos,
que rechazó. Después, trató de comercializarla por su cuenta,
pero no pudo hacer frente a la inversión inicial.
Manuela Barreiro
Manuel Barreiro es la primera mujer licenciada en la Universidad de Santiago de
Compostela. Fue en 1901 cuando consiguió su título de Farmacia.
Debido a las limitaciones impuestas a las mujeres en aquella época, tuvo que
pedir permiso para matricularse en la carrera y, más adelante, para ejercer su
profesión.
A Manuela se la recuerda por su enérgica lucha para que las mujeres pudiesen estudiar
y dedicarse a profesiones vetadas por aquel entonces. Tras
licenciarse abrió su propia farmacia en Ribadeo, que permaneció en activo hasta
1933, dos años después de jubilarse.
(Santiago de
Compostela, 1967). Desde 1992, xusto despois de terminar a súa tese de
doutoramento en Física na USC, traballa no CERN, entre Francia e Suíza. Foi a primeira
muller española en formar parte da plantilla do gran experimento, e hoxe dirixe
o departamento de Tecnoloxía de Detectore, sendo unha das científicas con maior
responsabilidade nun equipo de miles de persoas.
Así explicaba o seu traballo nunha entrevista con GCiencia: “Digamos que os
detectores son como as cámaras de fotos que rexistran as colisións das
partículas que inxectamos no LHC. Pois ben, os detectores teñen que ser os
mellores, os máis precisos, para detectar todos eses movementos que se producen
a escala subatómica, e obter así os resultados que nos levaron, por exemplo, a
atopar o Bosón de Higgs”.
(Taboada, 1934). É unha das científicas que máis coñece o solo de Galicia.
Licenciouse en Farmacia en 1958 na Universidade de Santiago de
Compostela, e pouco despois xa era profesora adxunta interina
de Bioquímica e profesora axudante de Termodinámica e Mecánica Estatística.
Tamén estudou Ciencias Químicas, que rematou, con premio
extraordinario de licenciatura, no ano 1963.
Co seu traballo, Carballas converteuse na pioneira dos
estudos da xénese, clasificación e cartografía dos solos da zona húmida e
temperada de España e no aproveitamento de materiais orgánicos residuais como
fertilizantes. Pero sobre todo, a figura de Tarsy está enfocada ao estudo dos
efectos da erosión producida polos incendios forestais, da que
ten alertado en moitas ocasións como un dos graves problemas que afectan
aos solos en Galicia.
(Pontevedra, 1955). Licenciada en Bioloxía e Farmacia e catedrática de
Microbioloxía da USC desde 1991. É unha autoridade internacional nas patoloxías
dos peixes con aproveitamento acuícola.
En 2018 recibiu o premio María Wonenburger en recoñecemento á súa
traxectoria. Alén de moitos outros recoñecementos, tamén é membro da Real
Academia Galega de Ciencias (RAGC), sendo unha das dúas
primeiras mulleres, xunto a María José Alonso, en incorporarse á institución despois
de case 20 anos sen novos ingresos femininos.
Carmen García Mateo é catedrática de Teoría do Sinal e Comunicacións na
Universidade de Vigo. Licenciouse no ano 1987 na Universidade Politécnica de
Madrid e doutorouse en 1993. Desde os anos 90 é profesora titular na Escola de
Enxeñería de Telecomunicación, na Universidade de Vigo, onde tamén ten
desempeñado o cargo de vicerreitora de Titulacións e Converxencia Europea,
entre os anos 2006 e 2010.
En 2014 recibiu o premio María Wonenburger en recoñecemento ao seu labor,
nunha disciplina, a de Telecomunicacións, na que a fenda de xénero é aínda
notable.
(O Carballiño, 1948). Estudou a licenciatura de Farmacia, primeiro na USC e
logo na Complutense, onde se doutorou. É catedrática de Bioquímica e Bioloxía
Molecular nas universidades de Oviedo, Murcia e Complutense de Madrid. Foi
presidenta da Real Academia Nacional de Farmacia, a primeira muller na
historia. Está especializada no estudo dos receptores de nucleótidos e a súa
repercusión en doenzas neurodexenerativas. Foi premio María Wonenburger en 2009
(Negreira, 1963). En 2018, esta profesora da Universidade da Coruña converteuse na primeira catedrática de Astrofísica de Galicia. Estudou Física na USC e continuou a súa traxectoria na universidade de La Laguna, ao abeiro do Instituto de Astrofísica de Canarias.Actualmente compaxina a docencia na Escola de Náutica na Coruña coa investigación, e traballa coa Axencia Espacial Europea no proxecto Gaia, na cartografía máis ampla feita ata agora da Vía Láctea.
Inmaculada Paz Andrade
(Pontevedra, 1928). É doutora en Física pola USC (1963) e catedrática
de Física Aplicada na Universidade de Santiago de Compostela. Durante a súa
longa traxectoria acabou converténdose nunha referencia mundial en Microcalorimetría,
Termoxénese e Calorimetría Diferencial de Barrido. En 1983 foi a
primeira catedrática de Física Aplicada e preto de tres décadas despois sería
tamén a primeira investigadora recoñecida coa medalla de ouro da Real Sociedad
Española de Física. En 2008 recibiu o primeiro galardón María Wonenburger e en
2018, foi nomeada doutora honoris causa pola UVigo.
Peregrina Quintela
(Vigo, 1960). É licenciada en Matemáticas pola USC (1982) e doutora en
Ciencias Matemáticas pola Universidad Autónoma de Madrid. É catedrática de
Matemática Aplicada na USC. Presidenta da Rede Española Matemática-Industria
(math-in) e directora do Instituto Tecnolóxico de Matemática Industrial (ITMATI).
En 2016 recibiu o premio María Wonenburger.
Marisol Soengas
(Agolada, 1968). A científica galega dirixe o grupo de Melanoma no Centro Nacional de Investigacións Oncolóxicas (CNIO), e é unha
autoridade internacional na investigación do cancro de pel. Licenciouse en
Bioloxía na Universidade da Coruña, aprendeu máis sobre Bioloxía Molecular
na Universidad Autónoma de Madrid e doutorouse ao tempo que tiña a
oportunidade de traballar con Margarita Salas no laboratorio
do Centro de Biología Molecular Severo Ochoa.
Ramona Vaamonde
(Santiago de Compostela, 1907-1997). Foi premio extraordinario da
licenciatura de Farmacia en 1930, con 12 sobresaíntes e matrículas de honra.
Durante a Guerra Civil traballou e obtivo o título de Enfermería no Laboratorio
de Farmacia Militar de Santiago. Exerceu despois de axudante nas clases de
Microbioloxía, foi nomeada profesora adxunta da materia en 1956 e leu a súa
tese de doutoramento en 1957, despois do cal se dedicou a docencia desta
disciplina e de Parasitoloxía. Tivo un papel clave para detectar o virus do cólera en
Santiago en 1975, evitando unha epidemia.
Olimpia Valencia.
(Ourense, 1898-Vigo, 1987). Foi unha das primeiras licenciadas en Medicina de Galicia. Fíxoo cun expediente
académico brillante, que inclúe 19 matrículas de honra e premio extraordinario.
A discriminación de xénero obrígaa a optar pola xinecoloxía fronte a súa
primeira opción, a neumoloxía, xa que estaba mal visto que as mulleres
atenderan aos homes.
Na Segunda República apoiou ao Partido Galeguista, o que lle valeu un
arresto en 1937 durante a represión franquista. Despois mantivo a súa consulta
no centro de Vigo (onde hoxe ten unha rúa), e foi unha das fundadoras da Alianza
Francesa en Vigo. Desde 2017 tamén leva o seu nome o
edificio Centro de Investigacións Biomédicas (Cinbio) da Universidade de Vigo.
(Vigo, 1963). Esta astrofísica viguesa traballa no novo gran telescopio que
explorará o espazo, o James Webb da NASA. Vila comezou a estudar Física na USC
e logo especializouse en Astrofísica no Instituto de
Astrofísica de Canarias. Realizou o seu doutoramento no centro Jodrell
Bank de Manchester, onde investigou sobre galaxias espirais, e fixo o
posdoutoramento na universidade de Cardiff.
Máis tarde mudouse a Canadá, desde onde empezou a traballar coa NASA no James
Webb a través dunha empresa canadiana. Comezou como analista, ascendeu
a enxeñeira de sistemas e, finalmente, foi designada como encargada técnica do Fine
Guidance Sensor, o dispositivo que guiará a viaxe do gran telescopio, onde
lidera a un equipo dun milleiro de persoas. Foi premio María Wonenburger en 2017.
Otro hito científico, que inaugura una nueva era en la historia de
la astronomía, fue el lanzamiento del James Webb, el 25 de diciembre. El
telescopio mas grande y tecnológicamente construido comenzó su desarrollo en
1996 y, ahora, por fin, viaja al punto Lagrange, a 1,5 millones de kilómetros
de la Tierra, para mandarnos imágenes de un universo inexplorado. Una de las
principales protagonistas de esta hazaña es la ingeniera gallega de la Nasa Begoña
Vila Costas, quien además fue elegida como la narradora del evento en español.
María Wonenburger
María Wonenburger xunto ó seu colega
Paul Halmos, na Universidade de Indiana en 1967.
(Oleiros, 1927-A Coruña, 2014). Naceu en Montrove no seu dunha familia
propietaria dunha empresa de fundición. Licenciouse en Matemáticas en 1950 na primeira
promoción da Universidade Central de
Madrid. Foi a primeira española en conseguir unha bolsa
Fulbright, o que lle permitiu estudar na universidade de Yale.
Alí doutorouse nunha rama das matemáticas da que se converteu en toda unha
experta mundial: a teoría de grupos. Tamén foi coñecida polos seus
desenvolvementos en álxebras de Lie, que se usan en estudos de
xeometría en espazos vectoriais.
Tivo unha vida de recoñecementos en Estados Unidos mentres aquí ficaba no
anonimato. Regresou en 1983 á Coruña pola enfermidade da súa nai, e só nos seus
últimos anos chegaron as homenaxes en Galicia. En 2010 foi a
primeira científica investida doutora honoris causa pola
universidade da Coruña. E a Xunta de Galicia creou
en 2007 o premio que leva o seu nome.
Eugenia Pereira
Retrato de Eugenia Pereira.
Foi unha galega pioneira no eido da farmacia. Porque Eugenia Pereira Rodríguez (O Carballiño,
1895-Barcelona, 1984) destacou como unha das primeiras alumnas da Facultade de
Ciencias da Universidade de Santiago. Foi a primeira licenciada
galega en obter unha bolsa de estudos no estranxeiro. E destacou como enóloga e
na industria farmacéutica, onde cos seus Laboratorios Pereira lanzou
antibióticos, cosméticos ou o primeiro deterxente líquido que se comercializou
en España.
Marisol Soengas
María José Alonso y Marisol
Soengas hicieron podio en la ciencia en el 2021. La primera fue
distinguida con el prestigioso Premio Nacional
de Investigación Juan de la Cierva, que
reconoce la excelencia de su trayectoria científica en el ámbito de la
nanomedicina. Soengas recibió el Premio Carmen y Severo Ochoa de Investigación
en Biología Molecular 2021, por sus estudios sobre el melanoma.
La pandemia ha servido para reconocer, mediáticamente, la
importante tarea investigadora y docente de otras tres científicas gallegas,
líderes en su campo, las doctoras África González, Marga
Poza y Susana Ladra. Entre las tres suman
cerca de 200 intervenciones públicas para aclarar temas relacionados con el
covid-19. La primera arrojó luz sobre inmunidad y vacunas, culminando con la
publicación de su libro Inmuno Power (2021, La Esfera de los
Libros). Por otro lado, Marga Poza y Susana Ladra, ambas docentes en la UDC,
lideraron la investigación CovidBens (premio RAGC) y estuvieron continuamente
en los medios avanzando, con su modelo predictivo, la situación de la carga
viral en el área coruñesa, permitiendo a los servicios sanitarios hacer una
previsión de efectivos materiales y humanos. Ladra, además, está capitaneando
también la Cidade das TIC.
OTRAS
CIENTÍFICAS INTERNACIONALES
El año que se acaba de marchar ha sido favorable para
revalidar el talento de las científicas gallegas. Lo atestiguan las nuevas
generaciones, como Cintia Folgueira, que ganó el galardón
de Joven Científica, por su estudio sobre la relación del estrés y la obesidad;
la experta en inteligencia artificial Verónica Bolón,
accésit del Premio Mujeres en Igualdad, o Natalia Barreiro,
Premio Talento Mozo da Xunta, relacionado con la primera vacuna nacional contra
el covid.
Estoy segura que ha influido en este palmarés galaico tener
tres universidades, que han multiplicado el numero de estudiantes,
investigadoras y docentes que compiten por la excelencia. A pesar de las
críticas recibidas, la educación siempre suma. Por otro lado, nunca hemos
tenido miedo a la movilidad. Antes, como obligadas emigrantes para mejorar la
economía familiar, y ahora, en la búsqueda de formación y reconocimiento
investigador.
MARGARITA POZA DOMÍNGUEZ
La profesora de la Universidade da Coruña (UDC) Margarita
Poza Domínguez investigadora sobre la covid, proyecto sobre el primer
modelo epidemiológico basado en aguas residuales para rastrear la evolución de
la pandemia. Con el título Monitorización de variantes del SARS-CoV-2 en
aguas residuales de A Coruña
Emilia Pardo Bazán
Una de
las escritoras más importantes de la literatura gallega y española anticipa
sus orígenes nobles. Emilia Antonia Socorro Josefa Amalia Vicenta Eufemia
Pardo-Bazán y de la Rúa-Figueroa, más
conocida como Emilia Pardo Bazán, fue la única hija del
matrimonio aristocrático que formaban sus progenitores. Ambos decidieron
proporcionarle a su hija una educación a la altura de la nobleza familiar,
aunque estuviera fuera
de lugar para una niña de su tiempo.
Fue muy precoz en sus hábitos como lectora y escritora, pues compuso sus primeros versos a los 9 años y publicó su primer cuento a los 15, Un matrimonio del siglo XIX. Lamentablemente, la España de ese siglo no estaba preparada para una mujer tan avanzada a su época y no pudo asistir a la universidad por estar prohibida la presencia de mujeres en las aulas. Emilia Pardo Bazán fue una firme defensora de los derechos de las mujeres.
